Edmond Tupja
Në vëllimin poetik “Rrethinat e Atlantidës” të Agron Tufës, botim i revistës letrare Aleph, Tiranë 2002, gjenden disa sonete, mes të cilëve edhe ai me titull “reshje”, në faqen 26:
Qëllimi im në këta pak rreshta që shkruaj, nuk është të kuptoj e të zbërthej logjikisht, racinalisht, kartezianisht, sonetin në fjalë. Synimi im është t’ju them se si e ndjej unë atë. Prandaj, shtjellimi që vijon nuk ka asgjë shkencore, ai është thjesht vetjak.
Fjalët e togfjalëshit shkallëzim, terr, djall i larmë, sheqer i djegur (në zjarr, ma ha mendja), hierarkia e djallit, përmasë e re, më shtyjnë të mendoj se ky sonet të ndërmend alkiminë dhe alkimistët. Provëza të shkallëzuara (si në një laborator kimie) terr e djall i larmë që të kujtojnë veprën e zezë të alkimistëve në mesjetë e lidhjen e saj me magjinë, zjarri që nënkupton sheqerri i djegur, janë elementë themelorë të aventurës së dështuar, por të pambaruar të alkimisë.
Po kujt i drejtohet me “ti” poeti? Më duket se vetvetes (që në strofën e dytë), ndërsa me “ju”, në të parën, i është drejtuar lexuesve ose më saktë leximtarëve të vet, të clët, nëse duan ta kuptojnë, ta ndiejnë atë, të bashkëjetojnë aventurën e tij krijuese dhe të dhimbshme, duhet patjetër të futen në alkiminë poetike (o, hidheni, hidheni vallen e djallit të larmë).
I qartë më duket konstatimi a më drejtë mesazhi i poetit: qysh në krye të aventurës, alkimisti, d.m.th., poeti, është i dënuar të dështojë në ndërmarrjen e tij çmendurake, sepse ndjenjat i ka më të forta se veten: ai ka hyrë me fill të këputur në lojë. Rezultati i kësaj: një nga një nën dorë të tëra i mbetën si një dopiogjashtë në domino. Poeti alkimist del shpirtërisht i gjakosur nga kjo lojë (hierarkia e djallit të larmë është plojë, d.m.th., gjakderdhje – sa keq që fjala plojë, e cila figuronte në fjalorin e gjuhës së sotme shqipe të vitit 1980, mungon në fjalorin e shqipes së sotme të vitit 2002!; vetvetiu truri priret në gjakimin e fundit).
Por ç‘të jetë vallë ai fryt i kalbur në zgrip të triumfit? Prova e dështimit të poetit alkimist në prag (zgrip) të triumfit? Një fryt që kalbet pa arritur të piqet, të vilet, të shijohet? Gjithësesi, ai përbën një përmasë të re që i futet në shpirt poetit: mos vallë bëhet fjalë për vdekjen (shih fjalën agoni), d.m.th., për divorcin e tij me jetën? Kam prirje ta besoj një gjë të tillë, aq më tepër që vetë poeti i drejtohet vetes me vargun drithërues Të ka mbetur veçse vetvetja e ftohtë (si një kufomë apo jo?)
Megjithë këtë interpretimin tim tejet subjektiv, soneti në fjalë mbetet mjaft ezoterik si vetë vepra e alkimistëve; më trondisin veçanërisht fjalët konop, o, gotë, lojë, plojë, divorc, agoni, ftohtë, gotë shumica e të cilave vijnë në fundvargjesh befasuese; më trondit shkronja”o”, që për mua është simbol i rrethit të mbyllur, i misterit të poezisë së konceptuar e të strukturuar si vepër alkimistësh e magjistarësh të madhërishëm e mënxyrërëndë njëherazi.
Nga pikëpamja e formës poetike mund të thuhen shumë gjëra për këtë sonet; ai më duket i shpërfytyruar po ta krahasojmë me tipin klasik të sonetit, vjershë me formë të ngurtë, me një vendosje të përcaktuar rreptë rimash e ritmesh. Alkimia e poetit alkimist të këstij fillimshekulli është tronditëse edhe në ndërtimin e sonetit që kemi para syve: rima ka vetëm strofa e dytë, tri të tjerat kanë vetëm asonanca, por çfarë asonancash! Vargjet nuk kanë të njëjtin numër rrokjesh: pesë syresh kanë katërmbëdhjetë rrokje, katër kanë pesëmbëdhjetë, dy trembëdhjetë, dy dymbëdhjetë, e madje njëri dhjetë. Kjo hallakatje, ky ç‘strukturim sistematik i formës klasike të sonetit më ngjan tejet i qëllimshëm dhe besnik ndaj alkimisë së shpirtit të poetit. Po lejomëni t’i hedh një sy edhe lojës alkimike me tingujt: në vargjet 1 dhe 2 kemi tri herë tingullin “z” (diçka më ndjek si një mizë e bezdisshme); po në këto vargje, tri “t” (që më godasin si me tokmak); oh, dy “dh”-të, dy “ll”-të dhe tri “a”-të e vargut 3 (që më japin një ide se si duhet të hidhet vallja e djallit të larmë); oh, sa përvëlues qenka vargu 4 me tingujt “rr”, “sh”, “g” dhe “e”! Në vargun 6 misteri qëndron te fjalët “me fill” që të kujtojnë fillimin e emrit Mefistofel, pra, të djallit vetë! Kurse përballë këtij gjejmë … Doktor Faustin, domethënë vetë poetin, çka duket se e vërtetojnë vargjet 7 dhe 8. Tri “u”-të e vargut 9 janë një ulërimë e brendshme që më kall datën pa qenë e nevojshme të shoh kalendarin, nën goditjet me tokmak të 5 “t”-ve, ndërsa “r”-të e vargut 11 më rrënqethin e më gërryejnë pa mëshirë. Në të njëjtën kohë, tingulli “f” në fillim e në fund të këtij vargu më flak jashtë vetvetes si bërthama fatkeqe e frytit të kalbur. Dy “r”-të e vargut 10 janë jehonë gërryese e vargut 9, kurse fjala më tronditëse e këtij soneti (dhe po aq e mistershme sa fjalët “me fill” të vargut 6) është ajo “agoni”, që e bën të pranishme vdekjen dhe njëkohësisht përmban firmën e autorit: po t’i ndërkallim asaj shkronjën “r”, kemi emrin “Agroni” të Agron Tufës, sigurisht! Oh, sa ftohtë ke kur lexon vargun 11 me tri “v”-të dhe “f”-në e tij, një të ftohtë mortore, aq më tepër që sheqeri i djegur në gotën e vargut të fundit ka nisur të zërë akull!
Dështimi i poetit, i ngjashëm me atë të alkimistëve, tregon se sa e paarritshme është e pathëna, e pathënshmja; kjo e fundit vetëm mund të sugjerohet, ja çfarë na dëshmon ky sonet, fryt i një përpjekjeje dëshpërake, por të madhërishme, gjurmë metafizike e poetikës apokalipçtike të Agron Tufës.
Në këtë vëllim poetik ka edhe sonete të tjerë në forma të ndryshme, ndoshta ndonjëherë tjetër do t’i përjetoj edhe ato po kaq gjatë, thellë e subjektivisht sa edhe këtë sonet. Gjithësesi, do të kisha dashur që poeti t’i quante këto me fjalën shqipe “tingëllimë” që vjen nga folja tingëlloj, e cila vjen nga emri tingull. Agron që po agon në agoni, kjo tingëllimë e jotja meriton, etimologjikisht të paktën, të thirret “tingullimë”, çka na jep ekuacionin e mëposhtëm:
Tingullimë = ti + ngul + limë.
Po, ti e ngul thellë në trupin e gjuhës shqipe, të shqipes sate, të shqipes sime, të shqipes sonë limën tënde poetike, e vërtit nga të gjitha anët, poshtë, lart, anash, majtas, djathtas, tërthorazi, prerazi, si turrjelë duke u bërë kështu Zot i kësaj gjuhë, i qelës së qenies sonë poetike ndër të tjera, siç thotë Heidegger-i gati në krye të librit tënd “Rrethinat e Atlantidës”. Dhe këtë qelë, në kuptimin fetar po aq edhe në atë biologjik (qelë – qelizë), e ruan ti, qen besnik i shqipes që jo vetëm leh, por edhe kafshon ata që orvaten ta përdhosin atë.
