Gjuha, poezia dhe politika
I
Nëse i rikthehem një perceptimi të hershëm infantil, do të vazhdoj ta përfytyroj Mesdheun si një lagje – të kufizuar nga Bota tjetër me ujërat e saj, dialektet e saj, martirët, aventurierët, banditët, muhaxhirët, emigrantët, urtakët e padyshim, me arketipin e përbashkët psikolgjik. Por mbi të gjitha, me një përmasë ndjeshmërie dhe kod etik, të cilat lëvizin në parametra të papërfillshëm si ndryshimet ndërmjet Origjinalit dhe Përkthimit të një teksti (nuk përjashtohen dhe diferenca të ndjeshme, si në rastin e përkthimeve të këqija). Të përbashkëta janë rrënjët, i përbashkët – trualli burimor: mitet dhe arti greko-romak që janë, para së gjithash, kushtetuta shpirtërore e një përmase të tërë civilizimi. Në gjenezë – paramodelet mitike – e mandej epet mesjetare, qenë supersticioni plazmik që formësoi embrionet nacionale me karakterin dhe specifikat e diferencuara përgjatë fatit historik të çdocilës kulturë mesdhetare. Sepse nën diellin dhe ujërat e Mesdheut morën trajtë mitet dhe arketipet mitologjike, postulatet e të cilëve shtegtuan në histori, sikundërse dhe Odiseu (ose Simbad Detari për botën arabe), duke iu përshtatur vetëdijeve dhe utopive kolektive.
Ç‘prej kësaj gjeneze të përbashkët, vetëdija dhe arsyeja nuk e kanë zhgënjyer mitin duke ia zënë vendin. Edhe pasi i është përshtatur lojës arbitrare të përfytyrimit, arsyeja e ka parë veten shpesh të kërcënuar në rolin e vet prej udhëheqëseje. Kjo shpjegon shumëçka e përpos të tjerash, shpjegon dhe misterin se si është e mundur që për filozofinë atikase e sidomos për Platonin, të gërshetohen filozofia dhe feja. Mitet filozofike të Platonit dëshmojnë se si dija e lashtë dhe e re ishin një gjë e vetme. Përkundrazi, në mendimin modern, kritika ndaj mitit nga ana e Krishtërimit shkakton një kundërvënie mes imazhit mitik dhe imazhit shkencor të botës. Nëse imazhi shkencor i botës karakterizohet nga përllogaria dhe nga zotërimi nëpërmjet dijes, vlen të quhet mitologjik çdo lloj njohjeje fuqish të pazotërueshme që e trondisin dijen tonë. Një shembull ilustrues në paparashikueshmërinë dhe shkarjen nga kontrolli, janë tiranitë dhe totalitarizmat e ndryshme me fuqitë, energjitë dhe tmerrin e tyre okult përgjatë historisë civilizimit mesdhetar.
II
Gjuha – dhe siç më duket mua, letërsia – janë gjërat më të lashta, më të pashmangshme, më të përjetshme se çdo formë e organizimit njerëzor. Trualli i begatë mitik mesdhetar, krijoi, sipas meje, së paku tri zanafilla të artit, të cilat në akord me arbitraritetin tim i quaj – arti me zanafillë apollonike, dionisiake dhe hermesiane (Trismegjisti). Ndërkohë zemërimi, ironia apo indiferenca e shprehur nga letërsia në lidhje me shtetin është, në thelb, reaksoni i të përhershmes ndaj së përkohshmes; reaksioni i të pakufijshmes ndaj të kufizuarës. Këtë mësim letërsia europiane e ka marrë nga poetët romakë, ironikë, elegjiakë e stigmatizuaes, nga Ovidi, Horaci, Katuli, Properci, Seneka, Marciali, etj. Këta mjeshtër i hapën letërsisë një perspektivë morale, sipas së cilës – përderisa shteti s’rri pa i futur hundët në punët e letërsisë, atëherë edhe letërsia ka të drejtën e vet të ndërhyjë në punët e shtetit.
III
Ç’është shteti? Nuk dua t’ju harxhoj kohën e çmuar të zotërinjve të nderuar me referenca e përkufizime: mjafton të ndërmendim Leviatanin, përbindëshin mitik të Tomas Hobsit, një organizëm pa trajtë e fizionomi, arbitraritetin e të cilit nuk e qartëson as dorëzania e ligjit dhe as vullneti proverbial i Sokratit për t’iu nënshtruar. Shteti është një sajesë e domosdoshme, e cila në rastet më fatlume mbërrin deri tek niveli mediokër. Dhe një kategori mediokre e ka të pamundur, madje e ka alergji, ta kuptojë e pranojë pjesën më vitale, më idealiste, më inteligjente e së këndejmi – më humaniste – poetët. Nëse përqasim historitë e letërsive të kulturave të ndryshme me historitë e politikave shtetërore të këtyre kulturave, do të zbulojmë se në historinë e të parës nuk gjejmë asnjë yshtje, asnjë fobi, asnjë thirrje për të zhbirë fqinjin, me përjashtim të shkrimtarëve të ideologjizuar në shërbim të fashizmit, komunizmit apo shovinizmave të tipit ballkanik. Të njëjtën gjë nuk mund ta thuash për historinë e pushteteve politike, krimet e të cilëve kanë hedhur në erë gjithçka kanë predikuar poetët dhe shkrimtarët.
IV
Gjuha është më e vjetër se sa shkrimtari; gjuha zotëron një energji centrifugale që ia përcjell potenciali i saj kohor – d.m.th., gjithçka që gjendet para kohës. Dhe ky potencial përcaktohet jo dhe aq me përbërjen sasiore të kombit që e flet këtë gjuhë. Mjafton të kujtojmë shkrimtarët antikë greko-romakë, mjafton të kujtojmë Danten, e në një rast më specifik nga letërsia shqiptare – mjafton të kujtojmë Gjergj Fishtën, Lasgush Poradecin dhe Ismail Kadarenë. Poeti është instrument i ekzistencën së gjuhës, apo siç e ka thënë Uinstën Hju Odeni – poeti është ai në të cilin mbahet gjallë gjuha.
Një autor i lashtë i thurte lavde Pisistratit, ngase ishte i pari që rrëfeu Iliadën tek athiniotët. Siç e dini, Pisistrati, në shekullin VI p.K, ishte, sipas traditës – i pari që dha urdhër për t’u hartuar dhe shkruar Eposi Homerik. Gjer atëherë, njerëzit i dëgjonin ato poezi, por nuk i shikonin, sepse jepeshin nga zëri i rapsodëve (aedëve). Këto “thurje lavdesh”, mund të na duken sot naive, ndërkaq shënojnë një stacion në historinë e mendimit europian. Atë çast poezia fillon të tregohet dhe jo më vetëm të dëgjohet. Nga ky çast, nis gjenealogjia e largët e librit, një evolucion që duke kaluar nga bibliotekat aleksandrine, me shpikjen e tipografisë, zhvillohet në përmasa kolosale gjer tek industria më e re e librit. Ç‘prej atëherë, u krijua brenda nesh ajo natyra e dytë: natyra e lexuesit.
Në fillim – thotë nobelisti grek, Jorgo Seferis – muzat ishin bija të Mnemozinës. Më pëlqen ta imagjinoj atë rreth magjik njerëzish, të nënshtruar së toku në joshjen e aedit, dhe veçanërisht, më pëlqen zëri njerëzor.
Por lexuesi që zëvendëson dëgjuesin ka ndihmuar në qëndrimin tonë psikologjik dhe estetik ndaj poezisë. Do të kufizohemi me një shembull që sjell Seferisi me një varg të Homerit: “Brenda në det që ka ngjyrën e verës…” – mendja e lexuesit e pranonte vetëtimthi dhe shumë natyrshëm dhe ishte i disponueshëm për vargun paraardhës. Por imagjinoni kur u lexua për herë të parë tek Luis Gongora vargu ku era “bën të rrëshqasin në shtratin e ujërave detare pala perdesh të bruzta” – lexuesi do të donte të ndjente nevojën të ndalej për ta ndjerë mirë dhe për t’i ndjekur deri në fund jehonat e këtij vargu brilant. Nëse libri i shtypur nuk do të ekzistonte, finesa të tilla zor se do të mbijetonin. E përsërisim: poeti është ai nëpërmjet të cilit mbahet gjallë gjuha. Një tjetër nobelist, poeti Josif Brodskij, e ka përcaktuar poezinë si “përshpejtuese kolosale të vetëdijes”. Pasi e provon njëherë këtë përshpejtim, njeriu s’është më në gjendje të mos e përsërisë këtë përvojë sërish e sërish; ai bie në varësi të këtij procesi, sikundër bie në varësi prej narkotikëve apo alkoolit. Njeriu që gjendet në një varësi të tillë, mendoj se quhet poet.
V
Nga sa folëm më sipër, del se letërsia, ajo e shkruara në veçanti, prodhon dhe përforcon mjetet e edukimit estetik. Çdo realitet i ri estetik përcakton për njeriun realitetin etik. Sepse (Brodskij ka lënë një përkufizim lapidar, sipas të cilit Estetika është nëna e Etikës) nocionet “mirë” dhe “keq” janë nocione, para së gjithash, estetike që parakuptojnë kategoritë e “të mirës” dhe “të keqes”. Tiranitë dhe diktaturat totalitare në vendet e Mesdheut e gjetkë e, sidomos, në vendin tim, janë përqendruar gjatë propagandës së tyre në manipulimin e hapësirës estetike të perceptimit dhe përjetimit të letërsisë. Dhe kryesisht manipulimi estetik ka synuar në radhë të parë manipulimin etik. E thënë më troç – manipulimin me Idenë e së Mirës dhe së Keqes, shpesh me absurditetin dhe mizorinë, duke kaluar përmatanë këtyre koncepteve.
VI
Nën gongun e demagogjive politike e nacionaliste, vdes jo vetëm e vërteta, por edhe ndjenja e së vërtetës. Paradigmat ideologjike dhe ideologjemat raciste, kanë topitur e çaktivizuar jo rrallëherë edhe zërin e ndërgjegjes intelektuale, inteligjencies. Aq më tepër sot, në kushtet e boom-it të mjeteve të informimit, krijohen kushte të begata të manipulimit publik. Në Lindjen ish-komuniste, roli i inteligjencies shpesh ka qenë negativ, e në shumë raste, ato janë bashkëfajtore të sistemeve totalitare. Ky kontigjent mercenar i “intelektualëve me uniformë”, siç i quante Dostojevskij apo i intelektualëve pro pushtetit, siç i njohim në epokën postkomuniste, u ka zgjatur jetën diktaturave apo neodiktaturave, me taborrët, kryesisht të manipulimit mediatik. Nën maskën e “fjalës së lirë”, këta kainë të shtypit u fetishizuan sipas konjukturave ish-komuniste, duke riprodhuar një ligjërim të ri mercenar në shërbim të biznesit dhe monopoleve, gjithmonë në krah të “fitimtarit”. Kësisoj, është racë në zhdukje ajo e intelektualit të thellë, që kridhet në procesin e ngadaltë të krijimit, në letër apo në studime, që e identifikon veten me interesat e shoqërisë dhe reagon sapo të nëpërkëmben këto interesa. Përkundrazi, po zë vend tipologjia e intelektualit që e riprodhon veten me shpejtësi në faqet e para të gazetave apo ekraneve, krejtësisht të përciptë dhe simulant. Është pikërisht kjo kategori që rekrutohet dhe u shërben diktaturave, padrejtësive shtetërore, etinike e ndërfetare. Qëllimi i tyre është ta nxisin konfliktin dhe jo ta shuajnë, të heshtin e jo të ngrenë zërin kur luhet drama e vërtetë.
Gjatë konfliktit etnik në Kosovë, në një kohë kur gjenocidi ushtrohej para qytetërimit europian me dëbimin masiv dhe masakrimin e shqiptarëve, një pjesë të intelektualëve europianë i pushtoi një ngazëllim viçi nga parulla serbe se “Kosova është djepi i kulturës dhe kombit serb”. Asokohe, student në Institutin e Letërsisë “Gorki”, me sagë të mundimshme arrita të botoj në shtypin rus një shkrim ku shtroja dhe një pyetje për idhtarët e kësaj teze: “Nëse e pranojmë të vërtetë për një çast tezën e djepit, duhet të marrim parasysh dhe faktin që në këtë djep gjoja serb, gjendet foshnja shqiptare. Pyetja shtrohet: a ia vlen të mbysim foshnjën, për hir të djepit?” Mua më duket se pak a shumë e tillë shtrohet çështja edhe për konflikte të tjera etnike, sidomos për atë izraelito-palestinez. Letërsia, shkrimtarët dhe poetët, njerëzit e kulturës, nuk do t’i çonin kurrë gjërat në kundërvënie absurde. Sërish e citoj Brodskijn kur thotë se “Sundimtarët e fateve tona, e veçanërisht Ministrin e Jashtëm, duhet ta pyesim jo çfarë programi politik ka, por ç‘mendon ai për Stendalin, Floberin, Dostojevskin, etj”. Sepse një njeri që i ka lexuar këta shkrimtarë, e ka të vështirë ta vrasë të ngjashmin e vet, ndërsa një njeri që nuk i ka lexuar, sado i shkolluar qoftë, nuk e ka vështirë të përfshihet në programe politiko-nacionaliste dhe të vrasë për hir të idesë. Edhe Musolini, Hitleri, Lenini, Stalini e Enver Hoxha të shkolluar ishin njëfarësoj, madje Mao Ce Duni shkrunte edhe poezi, por numri i viktimave që lanë prapa ata, i tejkalon me miliona herë kopjet e librave.
VII
Ekzistenca e letërsisë nënkupton ekzistencën në nivelin e letërsisë – dhe jo vetëm moralisht, por edhe leksikisht. Nëse një vepër muzikore i lë ende mundësi zgjedhjeje njeriut ndërmjet rolit pasiv të dëgjuesit dhe rolit aktiv të ekzekutuesit, vepra letrare – sipas shprehjes së Euxhenio Montales – e dënon njeriun vetëm me rolin e ekzekutuesit. Në këtë rol njeriu duhet të hyjë sa më shpesh, sepse besoj se libri, në cilësinë e bashkëbiseduesit, është më i sigurtë se sa një mik apo e dashura.
Janë të njohura tre metodat e njohjes: analitike, intuitive dhe me ndërmjetësinë e Zbulesës (profetët biblikë dhe kuranorë). Poetët u përkasin dy mënyrave të dyta. Dhe kur kemi parasysh se këtyre mënyrave u bashkangjitet gjuha, na përftohet diç e ngjashme si me “syrin e tretë”, një përndriçim e përkthjellim i Qenies dhe i të Vërtetës. Por kur kemi të bëjmë me përvoja gjuhësh të ndryshme, kur libri vjen si gërshetim i këtyre përvojave, “nga kjo bashkëjetesë e gjuhëve që punojnë pranë e pranë – siç shprehet Rolan Barti – teksti i kënaqësisë është një Babel i lumtur”.
Në këtë rast, thënia e Dostojevskit “Bukuria shpëton botën” dhe thënia e Methju Arnoldit “Ne na shpëton poezia”, gjejnë një mirëkuptim fatlum. Poezia dhe politika: dy fjalë që përveç dy gërmave të para, s’kanë asgjë të përbashkët.
________________
*Ligjëratë e mbajtur në Festivalin Ndërkombëtar “Mediterranea” për Letërsinë dhe Artet”, Romë, korrik 2005.
