Parid TEFERIÇI
Ja më në fund poeti që prisnim. E prisnim prej sa e sa kohësh, pa e ditur ende sesa nevojë kishim për një si ai: poezia e vërtetë e krijon vetvetiu domosdoshmërinë e saj. Ndoshta ai akoma nuk na ka sjellë Librin, por jemi të bindur, vargjet e tij, përkushtimi i tij, na bindin, se një mbrëmje, kur ne të zymtuar do jemi të humbur në të njëjtat biseda të mërzitshme tonat, ai do të avitet me të në dorë për të na e dhuruar. Ndërkohë ai na ka bërë dhuratë dy libra shumë të bukur, dy përmbledhjet më të bukura poetike të këtyre viteve: “Aty te portat Skee” dhe, sidomos, “Rrethinat e Atlantidës”.
I. Aty te Portat Skee
Tek portat Skee, ai u ndal një çast në kënd të Qytetit (kujdes: jo qyteti, por polis si sinonim i botës, urbi et orbi, Ilioni i lashtë e njëherësh vendlindja, Roma dhe Natyra). U ndal, simethanë, në skajin e mbramë të Probabilonit, kryeqytet i Posibilandit. Atje ku “hapet spontanisht rastësia”. Në atë Prag kërkoi domethënien e saktë të hyrjedaljeve. Në atë Kufì kërkoi përkufizimin e saktë të kufirit. Në atë Skaj ai pyeti veten për skajin: skajin ku mbaron Qyteti dhe fillon e shtrihet Përteji, skajin ku mbaron dija dhe fillon diçka që nuk dimë as edhe si quhet, skajin e realitetit, skajin e njeriut dhe skajin e gjuhës së tij.
Ai aty u mor me formën, skemën e jetës dhe të gjërave, shkundi pluhurin dhe rrjetën e merimangave që fsheh qoshet “kënd-drejta” të domethënieve tona, zbuloi sesi disa sinorë ishin të rremë dhe nxorri në pah të tjerë që ishin strukur pas plehrave të së përditshmes.
Aty, pra, në panairin e limitit (zakonisht pazari bëhej në portën e qytetit-kështjellë), kuptoi sesi koha, kjo tregtare shëtitëse, kishte truket e saja, një shitëse Vazhdimësie në format xhepi, sesi “e nesërmja shpërthente si fishekzjarr, paçka se buka fitohej me vështirësi”. Kuptoi sesi shqisat ishin kallauzët e një qyteti që duket qartë (se nuk ekziston): “Pastaj kujtohesh se vetëm je zgjuar/ dhe gjithçka ka qenë një ndodhì pa qerpikë”. Kuptoi sesi, pra, njerëzimi është një qytet i banuar vetëm me kallauzë. Kur humbin rrugën, ndryshojnë fëtefët gjeografinë. Nëse nuk gjejnë berberhanen, ndryshon moda e flokëve. Është e shëmtuar femra që nuk ua var. Jep verë të thartuar hanxhiu që nuk i bujt. Nëse janë të ligështuar, urdhërojnë një varrim. Nëse janë duke qeshur kot, kërkojnë t’u rrëfehet një barcaletë. Nëse ndjehen lirikë, u luten poetëve të flasin.
Por poeti vendos t’u largohet këtyre kallauzëve, t’u largohet njëkohësisht modave kalimtare dhe riteve të ngulitura prej brezash, lahutave qaramane dhe rrëfimeve “serioze”, besimeve dhe dijeve të tyre: “Historia merr fund në këtë mish të trishtë”, paçka se ajo ka privilegjin që “Harresa e tashme me harrimin e shkuar/ aq bukur përputhen”, pikërisht ai “Harrimi me bishta shijesh në gojë/ ku ne nuk mund të ndodhim/ por ndodhitë ngjajnë”, ai që sjell ata “Lotë deterministë që ikën/ me fatin e lundrave pirate”, sepse gjithçka këta kallauzë dinë bazohet tek logjika, por, në fakt, logjika me të cilën krenohen të gjallët, e ka fituar saktësinë dhe gjakftohtësinë e saj, meqenëse ajo “kuotën rimerr/ me plot Unë të vdekur”, domethënë një dije kufomash e jo të gjallësh. “Shiten teori të gjalla/ praktikisht të vdekura/ vendosur pjerrët/ në përkthime memoriale”.
Poeti e di se, duke zgjedhur këtë largim, kthehet në një “siluetë të pikëlluar”, në një Prufrok shqiptar që belbëzon i trishtë: “shpesh e ndjej veten beqar/ pa asnjë dhuntì të tepërt-/ E përse të më çmojnë?”. E di se kësisoj e nesërmja i afrohet “sa për t’u dalluar niveli i neverisë/ në lartësinë e detyrës”. Nuk sjell paqë e prehje një zgjedhje e tillë. “Vetmia punon si sahat/ për t’i rrahur mirë dofarë visesh të virgjëra të mishit”. Fillikat dhe i fokusuar keq, “jashtë kuadrit”, vëren se “Ngjyrojnë vetëm kushtet/ e gjendjet pillen si fëmijë në faj”.
“I mundur”, në shqip, është njëkohësisht edhe ai që mundet (që ka mundësinë, forcën, aftësinë, të bëjë diçka) edhe ai që mundet (që humb, humb, humb!!!). Hërderlini pyet: “Përse poetët në kohën e mjerimit?”. Ne pyesim: “A është i mundur poeti në një gjuhë të tillë të mundur?”
E nëse është i tillë, çfarë vendos, pra, ai: rihyn apo del nga Qyteti?
Për fatin e mirë tonin, ai vendos të hyjë në Qytet. Por…
…duke dashur të rihapë kanatet e portave Skee, ai në të vërtetë “gjuajti me shkelm një vrimë në qiell”, sepse tanimë, brenda tij, Qyteti është i djegur dhe i rrafshuar. Nga ai. Atij i duhet ta rindërtojë, sepse Qyteti është i mundur. Libri i tij i parë, për fatin e mirë tonin, i mësoi zejen e tërmetit dhe atë të muratorit.
II. Rrethinat e Atlantidës
Më 1908 (vit i trishtë për ne!) Leon Bakst pikturon një kryevepër të simbolizmit, “Terror antiquus”, e cila paraqet shkatërrimin e Atlantidës, qytetërimit mitologjik që sipas Platonit kish arritur maja kulturore e shpirtërore por që u ndëshkua nga zotat për mendjemadhësinë dhe krenarinë e tepruar për progresin. Në qendër, ama, nga dallgët e tmerrshme të ngritura nga rrëzimi i këtij qytetërimi, çohet vrik figura e qeshur e Afërditës. Parë me vëmendje, duket qartë se nuk është një Afërditë ex-novo, e sapolindur nga shkuma, por e vetmja statujë e kursyer nga i gjithë ishulli. Buzëqeshja enigmatike e kësaj perëndie të gurtë ngjan se është e vetmja gjë që ia vlen t’u përcillet brezave. Pak a shumë në ato vite, Mandelshtami shkruan poezinë e tij të famshme “Silentium” dhe aty lutet “Rri shkumë, Afërditë!”. Nga Atlantida e trishtë dhe e vuajtur mbi Nevë, Shën Petersburgu, vjen pra kjo jehonë qesëndisëse e perëndeshës së poezisë dhe jehon edhe më pasi godet kopertinën e këtij libri me titullin “Rrethinat e Atlantidës”:
Në kordat e zërit tonë përshkëndit
Plazma e valë e verbit ilirian.
Po kthen biri yt plangprishës Atlantidë!
Avitet ngarkuar pasthirrma t’paemra,
Se qyteti për banorët zë fill nga qendra
Kurse për udhëtarin nga periferitë.
(6.Transhendencë, II, v. 11-16)
Për këtë udhëtar të çuditshëm, qytetërimi shqiptar nuk zë fill nga kalatë historike, nga tempujt e lashtë, nga lahutat dhe legjendat, jo. Duke iu avitur me avion Shqipërisë, pasi kalon shkretëtirat mongole si një Xhengis Khan modern, i ndërmendet një germë grykore e Shqipërisë së mesme: “Kh”, një precipitat kristalin i një qytetërimi të shuar me kohë, i vetmi repert arkeologjik që mund të ringjallet tok me frymën e cilido shqiptuesi të saj.
II.1. Ars Po-Etica e Agronit
Nuk lë aspak vend për dyesì ky poet: e adhuron këtë gjuhë të bukur dhe s’do të donte ta shihte me të metën e rëndë të kuptimit të gjymtë. Le të dehen poetët e dobët me tingujt: Agroni nuk i sheh të ndara dritën e gjuhës së përdorur me dritën e mendimit të shprehur.
Pasi i imponon vetes gjenealogjinë poetike më impenjuese të modernes në shqip, duke zgjedhur si Atë letrar një mjeshtër si Camaj, që në poezinë e parë ai largon çdo dyshim:
Të ngasësh fjalët e para, thjesht, për t’i dhënë kohë mendimit
Të ndrydhë trajektoren e lirë në hark vullneti gotik.
(De Arte Poetica, v. 1-2)
Ku vajti, vallë, frymëzimi që i pandehnim poetëve? Këtu është vetë poeti që nduk fjalët e para, nuk vijnë ato, papritur, nga kushediseku tek shpirti i tij. Është vullneti i tij, njëfarë kunstvollen, dëshira për rregullin (ajo e legjislatorit, jo e zbatuesit pasiv) që është në zanafillë të gjithçkaje. Ai i shkul fjalët e para (Seamus Heaney e quan këtë proces digging, gërmim) nga rrëmuja e rregullit kronologjik në kujtesë, nga rrëmuja e rregullit alfabetik në fjalorë, nga rrëmuja e rregullit gramatikor në fraza, nga rrëmuja e rregullit kuptimor, të asaj lidhjes së dyanshme (por të dyshimtë) të fjalëve me gjërat, dhe i fut ato dhunshëm në rrëmujën e vërtetë të mendimit. Pikërisht aty lind trysnia e fortë tektonike fjalë-mendim, nga e cila vendoset më pas rregulli i ri, trysnia arkitektonike e poezisë. Ajo e poetit si ngrehinë unike e fjalës dhe mendimit (diku Agroni përcjell, me të drejtë, thënien e Hajdegerit mbi gjuhën si banesë të qenies).
Poeti, pra, njëherësh tërmet dhe murator. E nëse vullneti i prishjes është pothuajse i njëjtë në tërë historinë e poezisë (dhe jo vetëm të poezisë!), cili është vullneti i tij i ndërtimit? Ai gotik. Vullneti gotik është krejt tjetër nga vullneti, ta zëmë, romak. Që të dyja harqet i mban lidhur forca e rëndesës, por harku romak shërben për të ngritur lart materien, kurse ai gotik për të ngritur lart shpirtin. Harku romak është matematikor, i saktë, i parashikueshëm, i përsëritshëm. Harku romak shërben gjithmonë për një nevojë tokësore: ajo e një ujësjellësi apo e një ure, ajo e stadiumit (Koloseu) apo e banjove (Karakalla). Në rast se duhet për nevoja shpirtërore ai tjetërsohet: rëndohet me skulpturën (Harku i Konstantinit) ose mbyllet në vetvete (Panteoni). Prapëseprapë, tek ai, është parësore dhe bie në sy e para, forma e materialit, madhështia e gurit. Tek harku gotik, edhe tek më i thjeshti, bëhet parësor, përkundrazi, boshi midis. Thelbi i vërtetë i tij nuk është materia por zbrazëtia, me atë fushën magnetike që krijon, e cila të thith sipër. _
Mbi materialin bajat Frymorja, përposh ta shtypë materialin.
Mes teje dhe Zotit distancën shkurtoje gur e mbi gur,
dhe sendet hipnotizoji me thelbe në kur dhe askurrë.
(De Arte Poetica, v. 6-8)
Vjersha “Me hone në mes”, paçka se duket oksimor të shprehem kështu, është qendra emblematike e librit “Rrethinat e Atlantidës”. Poeti lë mënjanë, të themi, fizikën e trupit të ngurtë dhe merret me konceptin e fushës:
Prapa kodrës më të lartë-
Më i lartë madhohet mali
Me një hon në mes.
Prapa fushës më të gjerë-
Më i gjerë hapet honi
Me një hon në mes.
Prapa malit e kodrës,
Fushës e honit,-
Më i gërryer pret ti
Me një hon në mes-
Detit e rrafshultës,
Borës dhe kolonave,
Shigjetës dhe shtërgut,
Vibrimit dhe rrënojave,
Alibisë dhe pandehmës…
(Me hone në mes, v. 1-15)
A ndryshon mikrokozmosi i njeriut kur ai fillon ta shohë makrokozmosin si rrethinë të hiçit? Doemos. Njeriu fillon të këqyrë zbrazëtinë e tij, bëhet dhe ai për veten një ngrehinë me hone në mes, bëhet dhe ai një rrethinë e hiçit, një pikë kufitare e tij. Bregu ku përplasen dallgët histerike të boshit. Ai nuk është më as det e as rrafshultë, por vetëm kufiri fraktal, përherë i ndryshueshëm dhe i zhurmshëm, ku ato puqen. Bëhet njolla kristaline që pritet të lihet (e mëpas të thahet) mbi një kolonë prej borës. Plaga që pret diku në qiell të formohet kur fluturimi i shtërgut dhe ai i shigjetës së gjuetarit të takohen. Rrënoja që banon brenda banesës në pritje të tërmetit, rrënoja – më shtëpijakja e tërë banuesve të shtëpisë; rrënoja e padukshme – mijra herë më e ndjeshme se çdo aparaturë sizmografike. Njeriu si rendez-vous i rastësishëm mes alibisë dhe akuzës. Një pikë delikate takimi mes vetëdijes dhe përjetimit, mes dyshimit dhe së vërtetës, mes pandehmës dhe vërtetimit. Kurse Zoti, ah Zoti, ai trazon përherë pellgun ku ka frikë të shihet (se nuk ekziston), duke krijuar valë e valë të panumërta. Një matrioskë e pafund.
Tek “Fluturim me Zotin”, kemi braktisjen e plotë e të vetëdijshme të idealit romantik mbi poetin si zog i qiejve. Pasi paraqet një skenë që të kujton grabitjen e Ganimedit nga shkaba-Zeus:
Unë i them, u lodha, u lodha,
lëshomë, nuk mundem, i them,
u lodha, lëshomë, u lodha,
nuk më lëshon, nuk më dëgjon,
prapë m’i ngul thonjtë, ngjitet,…
(Fluturim me Zotin, v. 1-5)
poeti e kupton se fluturimi nuk është vërtet i tiji, por i rrëmbyesit të tij. Nuk e don këtë lloj fluturimi të rremë, por kur rivjen me këmbët në tokë e kupton se njëfarë fluturimi e ka të domosdoshëm dhe i lutet shkabës ta rimarrë nën kthetrat e saj. Por ajo nuk e dëshiron një qenie të tillë të ndërgjegjësuar: Perëndia nuk para e ndih skeptikun:
një herë të vetme, i them,
nuk mundem, më thotë, fluturo
vetë po deshe…
dhe poeti, më i ndërgjegjësuar se kurrë, i përgjigjet paq:
……………..…epo
të piftë dreqi, pra, i them, Perëndi,
kaq ligësht ma ke sjellë, dhe gajasem, ai më vështron,
po unë gajasem, ai më vështron, po unë kukurisem,
nuk mundem, mirë më thotë, gatitu, merr hov,
dhe unë vrapoj.
(po aty, v. 25-32)
Ai, pra, zgjedh vrapimin njerëzor, jo fluturimin e rremë e engjëllor të romantikut. Zgjedh pra të jetë kalimtar si të gjithë njerëzit, por jo kalimtar dosido: një rendës. Një njeri që arrin me vrapimin e mendjes të shohë cakun e fundit dhe po me vrap kthehet e ua tregon atë njerëzve…