Intervistoi: Sashenka Ndreka
– Ju jeni i njohur si shkrimtar, por shpesh shfaqeni edhe si publicist nemedian qendrore. Kur e kuptuat që të shkruarit ishte profesioni që donit të bënit?
Publicist jam vetëm atëherë, kur dua të shfaq nervin tim social, ose pse jo, thjesht për honorare, kur më kërkojnë redaksitë. Shkrimtar kam dashur të bëhem që në klasë të katërt, fillore dhe këtë e shpalla një pasdite dimri në fshatin e lindjes, Sohodoll, kur im atë marangoz, po më mësonte të zdrugoj ca dërrasa, me gjasën se do të trashëgoja zanatin e tij. Nga një radio e vogël me bateri jepej radiodramatizimi i romanit “Djaloshi zezak” të shkrimtarit amerikan Richard Rayt, të cilin e kisha lexuar vetëm disa muaj më parë. Im atë e pa që s’e kisha mendjen dhe më tha: “ke ndërmend me mësu, apo më lodh kot? Çfarë don të bëhesh, e ke mendu?” I thashë: “dua të bëhem shkrimtar!”. Për çudi, im atë qeshi me të madhe: “Ha-ha-ha”, sa u thye më dysh. Ai qeshte shumë rrallë. “Pse po qesh?”, e pyeta. “Po, pra po! Shkrimtar! Ha-ha-ha…! Don me u bá si atë Gjergj Fishta… Po dije, se pisk do ta kesh punën. Shkrimtarët i dënon partia!” Unë e kundërshtova: “Nuk është e vërtetë, thashë: po Dritëro Agolli? Po Ismail Kadare?”. Ai po montontonte dy pjesë të zdruguara që i kishte shënuar me një laps plumbi – njërën “m” dhe tjetrën “f” (më vonë kuptova se këto shkronja shenjonin”mashkull” dhe “femër” për pjesët e montuara që hynin njëra në tjetrën). Doja të më përgjigjet, dhe m’u përgjigj, pasi mbaroi punën e përqendruar, bashkë me fërshëllimën e një kënge me çifteli, që unë e njihja e që ishte “kënga e Mahmut Dacit”. Pra, si mbaroi fërshëllimën, m’u kthye e më tha: “ata nuk i dënon Partia, se ata i këndojnë Partisë… Ti, edhe po i këndove Partisë, nuk të zë besë kush, se je biri i një”reaksionari”, more vesh?”.
Në fakt mora vesh, por jo aty, dhe jo menjëherë… vite më vonë, pak nga pak…
– Në veprat tuaja, veçanërisht në 4 romanet e vlerësuara lart nga kritika (“Dueli”, “Fabula rasa”, “Mërkuna e zezë”, “Tenxherja”) është e pranishme gjithmonë bota e fëmijës, personazhi-fëmijë, e sidomos adoleshenti, përherë në marrëdhënie me babain (Atin, në një kuptim metaforik). Cila është fëmijëria e shkrimtarit Agron Tufa dhe ku e ka origjinën kjo fëmijëri dhe adoleshencë që shtegton nga vepra në vepër? A mund të në jepni një rrëfim ekskluziv, paksa më të zgjeruar se zakonisht?
-Të gjithëve na ka rastisur, të paktën njëherë në jetë, të kemi mbajtur në duar një balonë… Balonë, jo balonë – tollumbace mbase – nuk qëndron këtu problemi… I rëndësishëm është parimi i thjeshtë i fillit që mban fëmija ndër duar dhe ngjitja e balonës lart e më lart, mbi çati, mbi kurorat e pemëve, aq sa nga mahnitja e një ngjitjeje të tillë, përhumbesh dhe filli që mban balonën të del duarsh. Balona humbet në shtegtimin e rrymave të ajërta, diku ngec dhe fëmijën e mundon fati i panjohur i saj, përzier me njëfarë keqardhjeje, që nuk diti ta mbajë fillin, të shtrënguar siç duhet, në duart tij të pasigurta.
Pak a shumë kështu ndodh me një të rritur kur rreket të gjejë fillin e humbur të balonës së fëmijërisë, e cila ka pluskuar tok me ëndrrat në eter. Ne provojmë t’u qasemi kujtimeve fëmijnore dhe rrekja jonë është një trajektore konfuze, e cila vjen duke u kthjelluar, në fillim me pamje të zbehta, mandej figura, zëra… derisa ato fitojnë qartësi, peshë e ndoshta edhe ngjyrë. Të rindërtosh fillin e identitetit tënd nëpër gjësende të humbura, të bëra fir në kujtesë, të ngresh tërë sagën e harruar të fëmijërisë së platitur në përditshmërinë e zhurmshme, ashtu siç bën heroi i Marsel Prustit në serinë e romaneve “Në kërkim të kohës së humbur”, nga një ngacmim rastësor, nëpërmjet shijes së biskotave “madëlen” dhe një filxhani çaji! Kush është ai substrat, ajo alkimi që e mban të pazhbëshme topografinë e kujtimeve tona? Cila ngjarje na është ngulitur në mënyrën më të pashqitshme në kujtesën e parë? Është një, apo një formacion i shkapërdarë nëpër konturet e mjegullta?
Në mituri kam përshtypjen se dy janë konceptet që organizojnë një farë përfytyrimi, pashmanshmërisht të mitizuar mbi botën: hierarkia dhe topografia. Topografia fillon me oborrin e shtëpisë dhe shtrihet në përputhje me zgjatimin e syrit. Njëherë e pyeta vëllain tim më të madh se unë (sepse ai ishte në gjendje të më shpjegonte çdo gjë), se si lind dielli. Ai më tregoi me gisht majën e një vargmali të Korabit në lindje, ku dalloheshin si vizatime në hi trajtat e shtëpive të fshatrave në shpatinë. “I sheh shtëpitë e atij fshati afër majës? Çdo mëngjes, akoma pa larë sytë, Hima (një djalë halle që e kishte shtëpinë në atë fshat) e merr diellin dhe e ngjitën me një palë shkallë të gjata në qiell. Pastaj, dielli, pasi kalon tërë qiellin, shkon prapë të flejë aty ku Hima e merr prapë çdo mëngjes”.
Në sytë e mi Hima u bë njeri i rëndësishëm.
– Po nëse Hima nuk zgjohet dhe fle gjumë gjithë ditën, ne mbetemi pa diell!?, – pyeta i tronditur.
– Jo, Hima nuk fle, se atë punë ka….
M’u duk e çuditshme.
– Dielli ka krevat atje, pas asaj majës?
– Po, ai fle atje dhe i mbyll sytë. Është si një top, që i mbyll qepallat dhe fle, – tha gjithë siguri im vëlla. Pastaj si duket bëra një pyetje të sikletshme, sepse vëllai filloi të brente thonjtë:
– Po kur Hima vjen në shtëpinë tonë dhe nuk zgjohet atje, ku fle dielli, kush e ngre diellin në qiell?
– Kjo është një pyetje budalle! – tha i inatosur im vëlla.
– Jo, nuk është pyetje budalle! – ngula këmbë.
– Po mirë…, – tha im vëlla – a nuk e ke vënë re, se Hima vjen tek ne vetëm në kohë me shi? Dhe kur koha është me shi, nuk bie diell. Kjo do të thotë, se dielli është shumë i lodhur për atë ditë dhe dëshiron të flejë… kuptove?
Nuk isha i sigurt. Andaj i thashë:
– Prit të të shtyp majën e hundës.
– Pse?, – tha ai.
– Të shoh a rren a s’rren. Po dolën ata pikërrizat e bardha, ti rren!.
Vëllai nuk pranoi dhe unë vendosa të pyes vetë Himën. Por Hima nuk erdhi gjithë verën, sepse gjatë gjithë verës nuk ra shi. Kur ka rënë shiu i parë, edhe unë duhet të kem harruar… Sepse shiu sillte në përroin përbri shtëpisë sonë përfytyrime të tjera, bashkë me zhaurimën e jehonave ndër vesh – një “auuuuauuu” e patësosur. Ndërsa përposh derdheshin rrëmbyeshëm valët e turbullta ngjyrë dherash dhe mua më dukej se ishte një lum prej groshe të zier. Dikush i mistertë, një hy i pashpjegueshëm, shumë më lart se majëmali ku jetonte Hima, e kurdiste këtë spektakël legjendar. Ai, sigurisht, ishte një njeri i Plotfuqishëm, enigmatik e çudibërës, që vinte ca kazanë të stërmëdhenj me fasule… e ja, tash, si i derdh njëri pas tjetrit, për t’ua dërguar të shuajnë urinë, atyre që punojnë në fusha…
Hierarkia është pranishme brenda shtëpisë; janë njerëzit e familjes nga varet ekzistenca jote, ndër ta, më e rëndësishmja, nëna. Pastaj rreth teje dallon persona të tjerë, të cilëve, me kohë, u vesh domethënie mitologjike: Gjyshi, gjyshja, vëllezërit dhe motrat më të rritura. Hierarkia fillon të qartësohet me rolet që zënë ata në botën shtëpiake, me shpjegimet që të japin dhe me edukimin e përvojave të para. Nga gjithë kjo hierarki familjare, flitej vazhdimisht për një person të tretë, të rëndësishëm, që nuk ndodhej aty. Ishte fjala për tim atë, për të cilin flisnin me të pëshpëritura, ndërsa gjyshja fshinte sytë me cep të shamisë. Emrin e tij ma kishin mësuar me këmbëngulje që ta mbaja mend dhe t’i përgjigjesha gjithkujt kur të më pyesnin: “i kujt je ti?”. Ndjeja kurreshtje dhe mister për tim atë që nuk e njihja. Konceptet e atësisë, përkatësisë etj, etj, asokohe nuk ekzistonin tek unë. Në hierarkinë familjare përpiqesha të gjej vendin e zbrazët të tij, diku midis gjyshit, gjyshes e nënës.
Për herë të parë u ndesha me të kur isha rreth 3 vjeç, në një situatë të çuditshme. Një paradite pranvere erdhën policët. Na nxorën përjashtë, në bahçe, të gjithëve. Në fakt këtë e bënë me mirësjellje dhe në përgjithësi i admirova uniformat e tyre të reja, kapelat, këpucët e lustruara që shkëlqenin. Doja t’i prekja, por gjyshja më tërhoqi fort pas vetes. Fytyrat e familjarëve të rritur ishin të ngrysura e të shqetësuara, aspak të mahnitura. Midis tyre ishte një njeri i zakonshëm, shtatgjatë, me kësulë të bardhë në kokë dhe me duar të lidhura. Derisa shtëpia u zbraz, ai nuk m’i kishte ndarë sytë dhe këtë e kuptova kur ndesha vështrimin e tij, që qeshte nën mustaqe. Por unë nuk e dija kush ishte dhe më pëlqente të shikoja policët. I frymëzuar prej pamjes së tyre vrapova tek gjyshja, i kapa cepin e përparëses dhe i thashë më zë të lartë: “Kur të rritem dua të bëhem polic!”. U zhgënjeva nga mospërfillja e saj e thatë, ndërsa vëllai i madh, prapa shpinës së saj, më kërcënoi me gisht. Burrin shtatlartë me kësulë, mustaqe e duar të lidhura nuk e lanë t’i takonte njerëzit e familjes sime. Nëna më pëshpëriste në vesh dhe mundohej të kallzonte me gisht në drejtim të tij, derisa ia doli të drejtojë ku duhet vëmendjen time:
– Shihe mirë atë burrin… ai është yt atë!
Atëherë u kujtova për vështrimin e tij dhe qeshjen nën mustaqe.
Mandej pashë, se si policët hynë në shtëpinë tonë dykatëshe, si humbën nën hyrjen e harkuar të portës me qemer dhe si ngjitën shkallët në katin e dytë. Tek dera qëndronte serioz, solemn, pa shprehje njëri nga policët. Arrita t’u shkëputem duarve të nënës sime dhe u turra drejt hyrjes së shtëpisë sonë, por u ndala në prag, para këmbëve të policit. E pashë nga poshtë fytyrën e tij të drunjtë dhe hyra. Nuk më ndaloi. Ngjita shkallët dhe në një nga dhomat e katit të dytë, midis policëve, gjeta tim atë. Qe ulur në njërin nga sepetet e nusërisë së nënës sime dhe iu afrova afër gjunjëve. Pashë fytyrën e tij, mustaqet, kësulën, duart e lidhura me hekura dhe sidomos sytë e tij të ngulur në fytyrën time. Në tavan, midis trarëve poshtë çatisë, nën hatulla, rrëmonin policët. I ngriti duart e lidhura dhe më përkëdheli flokët.
– Ç’kemi, shoku Agron?, – më pyeti me nënqeshje.
– Unë di kush je ti!, – i thashë.
– Pa hë, na e thuaj, tha ai.
– Ti je baba!, – thashë, duke e prekur me gishtin tregues në gjoks.
– Jo more… po si e gjete? – pyeti ai me një shprehje serioze.
– Babë, pse t’i kanë lidhur duart? – e pyeta.
– Po bëjmë një lojë, Agron, më tha, kësaj rradhe tek veshi.
– A të t’i ç’lidhi? – thashë, dhe u përpoqa të gjeja vendin ku ishin lidhur ato duar të mëdha.
– Jo, jo… se pastaj e humb lojën! Nëse policët e gjejnë çfarë kam fshehur atje, nën çati, unë e humb lojën, – tha im atë.
– Po pastaj, kur do ta nisësh lojën tjetër? – pyeta prapë.
– Pas dhjetë vjetësh, – më tha, tek veshi tjetër.
– Ua, po bukë, si do të hash tani, me duar të lidhura…!
– Ia zgjidhim duart, – tha kësaj here njëri nga policët që rrinte në të majtë, përbri tim eti.
Aq shumë u përkul të ma thoshte këtë, sa streha e kapeles së tij më preku ballin. Ndërkaq, një zë i fortë polici nga hatullat nën çati tha:
– I gjetëm! Pas pak pashë t’i hidhte njërën pas tjetrës 2 pushkë, një en teneqeje me fishekë dhe një revole, të cilat i priti virtuozisht njëri nga policët. Pasi i grumbulluan, policët hapën një mushama të zezë dhe i mbështollën.
– Ato ishin tonat? Pse s’më the mua ku t’i fshihje! Di vende të fshehta unë…! – i thashë tim eti me qortim e krenari. Më përkëdheli për herë të dytë flokët me pëllëmbët e pranguara.
– Po pse ua tregove! – i pëshpërita me zë të ulët e konspirativ.
– Nuk ua tregova! Ishte lojë, mor bir… të thashë… ata i gjetën.
Heshtje. Dëgjohej zhurma e mushamasë që mbështillte e paketonte arsenalin e vogël të armëve.
– Të më kishe pyetur mua, – thashë për herë të dytë mjaft i mërzitur: – di një vend të fshehtë që nuk e di askush, përveç motrës….
Nuk pata më kohë t’i tregoja tim eti se ku gjendej vendi i fshehtë, sepse skuadra e policëve e vuri para. Ai më puthi kokën nxitimthi dhe u lëshuan shkallëve thuajse me vrap, aq sa mezi arrita t’i shquaj kur ata po dilnin nga dera e avllisë. Kur shkova në fund të rrugicës, te kroi, ku kish qëndruar Gazi i Degës, gjeta veçse një re të dendur pluhuri, që linte prapa makina në largim.
– Po poezinë tuaj të parë, kur e keni shkruar? Për çfarë ishte dhe çfarë ju frymëzoi ta shkruanit?
– Kam shkruar që pas klasës së tetë, por kryesisht gjëra zbavitëse, për të qeshur me shokët. Ndërsa seriozisht, poezinë e parë e fill pastaj të tjerat, i kam shkruar rreth moshës 17 vjeç, kur kisha rënë në dashuri platonike me një gjimnaziste të Peshkopisë, për më tepër, në formën më të pashpresë, pa ia bërë të ditur asaj, d.m.th., pa përgjigje.
– Sa ka ndikuar vendi ku jeni rritur në krijimet tuaja?
– Nuk mendoj se ka ndikuar vendi ku jam rritur. Është një klishé kjo. Madje mund të them me tërë sinqeritetin tim një të vërtetë të padiskutueshme, që s’guxon të ma kundërshtojë kush: vendlindja, Dibra, më saktë – njerëzit e pushtetit të asaj Dibre të fëmijërisë sime – kanë bërë çmos që të më shkatërrojnë, të më shtypin, të më pengojënë dhe, me sa kanë patur mundësi, janë përpjekur që këtë ta bëjnë sa hapur, aq dhe tinëzisht. Sepse kush është vendlindja? Janë njerëzit! Sigurisht, nuk janë malet, kodrat, fushat e lumejtë, as shiu e bora, pra s’janë peisazhi e dukuritë e natyrës. Ato dihet, nuk pengojnë kënd, përkundrazi, janë të vetmet gjëra bujare të vendlindjes që s’kishin ndonjë inat me mua, përkundrazi…. Pra mbetet që njerëzit, sepse ata e kanë patur të ardhmen time në dorë. Dhe sa e kishin, nuk lanë mjet e mënyrë pa më penguar.Nëse duhet t’i jem ndokujt mirënjohës, duhet t’i jem vetes sime, këmbënguljes sime për të shpikur një realitet shumë më të bukur e më fisnik, se vulgaritetet e shkollës dhe jetës në komunizëm me luftën idote të klasave, biografitë e gjithë çmenduritë që nuk i rrëfen dot pena. Nëse me ndihmon vendlindja në krijimtarinë time, ja, pikërisht këtu më ndihmon: ajo më bëri ta njoh shumë shpejt ligësinë njerëzore, vogëlsinë dhe fanatizmin absurd. Njerëzit janë hipokritë të neveritshëm, bash në ato raste kur i dorëzohen një ngazëllimi prej viçi dhe mburren me vlerat e Dibrës, ndërkaq na e paraqesin Dibrën sikur ajo paskësh qenë parajsa vetë! Nuk është aspak ashtu: pse ta gënjejmë veten? Po ne nuk kemi kujtesë peshku dhe e dimë çfarë mizerabliteti ka qenë ajo jetë fillim e mbarim! Mua në vend të studimeve të larta, sekretari i Partisë së Kooperativës (U. D) më premtontoi bujarisht… të më fuste në burg! Ku është pra kontributi i vendlindjes këtu?
Po të mos jesh i zoti të ndjekësh ëndrrën tënde, të fitosh kulturën që do, vendlindja të lë në gjendje natyrore: kungull në arë!
– Ju keni shkruar për Dibrën, por a ka qenë Dibra një ndihmesë për karrierën tuaj si shkrimtar në aspektin tematik, apo e anasjellta qëndron më shumë?
– Shiko, të themi një gjë thelbësore: nuk është në dorën e njeriut ku duhet të lindë ai, por të Zotit. Po të ishte në dorën time, nuk do të desha të kisha lindur as në Dibër, as në Shqipëri, e po ashtu, do të ndryshoja dhe kohën historike të lindjes. Çfarë të të jepte Dibra e shkretë në kohën dhe kontekstin socio-historik të brezit tim? Të gjithë e dimë, se bëhej fjalë për mbijetesë. Se kishte shumë pak shpresë dhe shumë marrëzi. Brezi, shokët e mi, të gjithë jemi rritur me sakrifica, me privime të mëdha, me mungesa, si gjithë shoqria jonë në komunizëm. Dibra komuniste s’kishte çfarë të të jepte, apo jo? Torturë? Atë e kishe gratis. T’i harrojmë konceptet e përdala si “histori”, “kulturë”, “edukatë”, etj, etj. Sigurisht që Dibra i ka patur, por të gjitha t’i servirnin në një mënyrë të shpifur përmes prizmit ideologjik komunist. Por cila ideologji mund të përcillet e saktë nga kokëqypat e kokëtrashët partiakë të formatit lokal? Im atë, ose shokët e tim eti kishin në memorien e tyre të rinisë një Dibër “tjetër”, ndërsa Dibra “jonë” ishte shumë e varfër shpirtërisht dhe fizikisht. Marrëdhëniet e mia me Dibrën janë ato të një idealisti, i cili përpiqet që të marrë e mbledhë prej saj gjërat më të vyera, me shpresën për t’ia kthyer më të bukura, përmes artit. Kuptohet, tematika e realet e Dibrës në veprën time janë të pafundme; shpesh ato nuk bien trashë në sy, po gjithë bota dibrane është e kamufluar pas matricës letrare. Dhe natyrisht, bota e një njeriu formësohet aty ku ai ka mbërritur adoleshencën. Unë jam rritur e kam kaluar moshën mbi njëzet vjeç në Dibër. E prapë, vetë tingëllimi i fjalës “Dibër” gjithmonë më emocionon. Nuk më pëlqen ta lavdërojnë njerëzit banalë, por as ta shajnë s’duroj dot.
– Prej gati 20 vitesh qeverite shqiptare kane premtuar Rrugën e Arbrit, ndërtimi i së cilës mund të “ndryshonte” pikëpamjen se Dibra është një zonë në provincë të Shqipërisë. Çfarë mendoni ju për këtë? A do ishte ndërtimi i Rrugës një hap edhe në emancipimin e Dibrës?
– Duhet ta pranojmë një fakt: Dibrën nuk e kanë dashur asnjëherë pushtetet. Dibrën e kanë shfrytëzuar, ia kanë mohur kontributin që ka dhënë për Kombin. Elitat e Dibrës, ushtarët, vullnetarët e saj kanë qenë të parët që janë rreshtuar në çdo rrezik. Varret e dibranëve i gjen të shpërndara nëpër gjitha tokat shqiptare. E anasjellta – jo! Është një histori i gjatë mosmirënjohje. Por për këtë e kemi fajin vetë. Paria e Dibrës, si dje, si sot, rreshtohet më shumë si mercenare pushtetesh për interesat e veta. Kështu dhe me Rrugën e Arbrit. Pa këtë Rrugë, Dibra do të mbetet vendi provincial më i izoluar i Shqipërisë, siç edhe është në fakt.
Si zgjidhet kjo? Ka dy mënyra.
E para, Dibra i ka dhënë Parlamentit shqiptar çdo legjislaturë nga 6 deputetë. Plus një pjesë tjetër që është në Tiranë dhe i përket origjinës dibrane. Sipas llogarive bëhen nja 13 deputetë. A ka ndodhur që ata të bashkohen njëherë për të vendosur zhbllokimin e Dibrës? Se, po të kishin dashur, e bënin; Dibra do t’i mbështeste me shpirt, pa dallim ngjyrash politike. 13 deputetë (zëre dhe 6) do ta mbanin peng Parlamentin, derisa të zgjidhej çështja e fondeve për Rrugën e Arbrit, sipas standardeve. Atëherë, pse pranojnë të turpërohen këta deputetë, që zgjidhen me votën e e dibranëve, për premtimin e pambajtur të Rrugës së Arbrit? A janë kësioj këta deputetë përfaqësues të vullnetit dibran? Unë them se jo dhe se pjekuria jonë, do të kishte qenë refuzimi kategorik për të dalë në votime, duke e shpallur qartë arsyen se pse!
Mënyra e dytë, është të gjendet një formë jashtë politikës dhe premtimeve hipokrite dhe të organizohet një punë vullnetare me mbledhje fondesh nga popullata dibrane deri në diasporë, duke parë edhe forma të ndryshme kombinimi e bashkëpunimi me shtetin si garant, bankat, firmat apo fondacione ndërkombëtare, në bazë të legjislacionit tonë. A është e mundur? Nuk ka gjë të pamundur, nëse bashkohemi sinqerisht për një çështje që na prek të gjithë. Kjo do të ishte dhe pjekuria jonë si vetëdije kolektive.
Dibra është realisht një zonë provinciale, pavarësisht potencialit të saj të rrallë bujqësor, blegtoral e frutikultural, sikundërse është edhe një zonë e pasur me minerale nga kromi deri tek gipsi, pa folur për resurset turistike. Por këto margaritarë të Dibrës janë rraposur në baltë, pa Rrugën e Arbrit, e cila rrugë do të thotë Treg, Dinamizëm teknologjik, Turizëm, Kulturë, Zhvillim, rrjedhimisht – Mirëqenie.
Atëherë do ta shohim nëse është apo jo Dibra zonë provinciale. Provincialiteti ekziston vetëmse në mendje, jo në hapësirat potenciale të Dibrës. Të mos harrojmë një fakt gjeografik: Fusha e Dibrës në pellgun e Drinit të Zi dhe Fusha e Korçës janë dy simotra nga pjelloret në Shqipëri, të dyja me një sipërfaqe të barabartë. Dhe ky “hambar”, që ka thyer rekorde ndërkombëtare bujqësore na qenka provincial? Pikërisht një mendje që e thotë këtë, ajo është menjëmend provinciale.
– Disa dibranë, mes të cilëve edhe studiues, duke u mbështetur në disa kujtime te Julian Emery, i cili ka kaluar disa ditë në Dibër dhe i ka krahasuar ato që mësoi atje, sidomos për politikën, më shumë se sa ai kishte mësuar në Oksford, madje edhe duke deklaruar se “Dibra është një universitet më vete”, atëherë kur Dibra nuk e kishte.Tani që Dibra e ka një filial Universiteti, a është Dibra një universitet?
– Ja pra, se çfarë paradoksi! Julian Emery (thënien e të cilit e përmendin shpesh me mburrje prej kaposhi ish-sekretarët e partisë, duke mos ia përmendur emrin, për ta lënë këtë si vlerësim të kohës së tyre “të artë” komuniste), pra Julian Emery – i referohej një Dibre tjetër… Një Dibre para kolerës, një etnosi me një tjetër higjenë mendore, të paprekur nga perversionët që ndodhën më vonë. Komunizmi e griu atë fisnikëri shekullore të natyrës së dibranit, drejtpeshimin e tij mendor dhe konstruktin e tij etik. Por humbja e këtyre cilësive, masakrat që gjatë luftës së dytë botërore e deri në vitin 1948, mandej burgimet politike, internimet, lufta e klasave, varfëria ekstreme dhe nënshtrimi më anë të urisë, e privoi Dibrën sa nga tradita e begatë, aq dhe nga elitat e saj intelektuale e fetare. Filloi një histori tjetër, me një Dibër të aleienuar, duke zëvendësuar mençurinë proverbiale të Dibrës, që përmend Emery, me një frikë dhe servilizëm të pështirë për partinë, Sigurimin dhe pushtetin “popullor”.
Ndërkaq filiali i Universiteti në Dibër është në vazhdën e shakave të tejzgjatura e absurde që prodhojnë shoqëritë e keqvendosura. Ky lloj univesiteti ka lidhje më “Univesitetin e Dibrës”, që përmend Emery, aq sa kanë lidhje kioskat tona me Harëardin e Oxfordin. Kjo më nxit të ndërmend edhe diçka tjetër: në antikitet, për shembull, ka pasur shumë shkolla filozofike, që njihen nga filozofia bashkëkohore si tradita thelbësore të mendimit. Për shembull, “sholla e Miletit”, “shkolla Joniane”, shkolla Eleate”, “shkolla e Aleksandrisë” apo “shkolla e Pergamit”; të gjitha këto shkolla me filozofët që përfaqësonin, nuk ishin në kuptimin e sotëm “Universitete, Filiale, Institute, Fakultete”, etj, etj, por thjesht, tradita mendimi, që përcilleshin e konsolidoheshin ndër përvoja kuvendimesh. E tillë ka qenë dhe “shkolla”, apo “Universiteti” i Dibrës, pasi vinte si një traditë e pandërprerë ndër shekuj e mendjemprehtësisë së kuvendimit të burrave nëpër odat tona, me kthjelltësinë e gjykimit, figurshmërinë, alegorinë – që përbën edhe etikën e mendjes së hollë, që nuk vret, por zgjidh dilemat. Një kuptim të tillë ka patur “Universiteti” i mendjes dibrane, por, siç e dimë, zor se përtërihet më ajo “atlantidë”, të cilën e fundosi komunizmi. Tani kanë mbetur mburrjet e njerëzve defiçentë në emër të ca vlerave legjendare, që ata as nuk i kuptojnë, as nuk i praktikojnë.
Filiali i sotëm i Universitetit në Dibër, është “fastfudizimi” bashkëkohor i një gjysmëdijeje, nga gjysmëmësues që i vënë e i heqin pushtete politike, nga çerekstudentë të bazuar fort nga pagesa nën dorë, copy paste, dhe ndërhyrjet me mik. Gjithësej – një keqkuptim tragjikomik i raporteve me dijen, që dëmton ndonjë pedagog që e ka mision serioz punë e përgatitjen e tij dhe, sigurisht, tek-tuk, ndonjë student që shpreson deri diku. Ç’lidhje ka pra kjo formë e përçudshme dijeje me mendjemprehtësinë tradicionale të “Universitetit” të Dibrës? Në këtë mënyrë, ajo sentenca që thotë, se “mendja lindi në Shkodër, bujti një natë në Mirditë dhe ngrehu konak në Dibër”, i bie, që nëse deri më tash nuk ka vdekur, me siguri tani ajo është në grahmat e fundit…
– Ju mbani pozicionin e Drejtorit në Institutin e Studimeve për Krimet dhe Pasojat e Komunizmit. Është ky thjesht një pozicion zyrtar, apo ju lidh diçka më shumë me këtë detyrë? Cila ka qenë ngjarja që ju ka goditur më shumë gjatë studimeve në këtë fushë?
– Është një Institut i pavarur në veprimtarinë e tij, i krijuar nga Parlamenti shqiptar, në analogji me një rrjet institutesh të Kujtesave Kombëtare mbi Diktaturat, që veprojnë në vendet ish-komuniste të Europës Qendrore dhe Lindore. Më zgjodhën Drejtor një senat pleqsh akademikë e profesorë, që kanë vuajtur shumë me familjet e tyre gjatë regjimit komunist.
Janë të shumta ngjarjet “goditëse”. Ata ndodhin çdo ditë në punën tonë me arkivat sekrete. Ajo që të shkurajon, është përmasa e lemerishme e krimit dhe niveli i rëndë ku e kishte zhytur komunizmi, organet e dhunës së diktaturës dhe Sigurimit të shtetit – krejt shoqërinë shqiptare: shkalla e mjetet e terrorit, sasia e panumërt e spiunëve (në raportin 4 me 1, ku në çdo 4 qytetarë, njëri është spiun). Më kanë bërë përshtypje listat e zeza dhe pushkatimet pa gjyq. Por mbi të gjitha, dokumentacioni i pasur i dosjeve, që nuk janë shndërruar në studime, për të ndryshuar perceptimi mbi historinë që kemi kaluar pas luftës së dytë botërore. Historianët tanë të linjës zyrtare, trashëgimtarë të shkencës komuniste – nga Kristo Frashëri, Paskal Milo, Pëllumb Xhufi apo Xhelal Gjeçovi – i kanë pasur e vazhdojnë t’i kenë arkivat plot, por kurrë nuk morën ndonjëherë mundimin t’i nxirrnin këto të vërteta për publikun. Si duket, e kanë ndarë mendjen deri në vdekje të mbrojnë me çdo kusht gënjeshtrën. E kjo është një gjakftohtësi kriminale. E neveritshme!
-Kohët e fundit ju kemi parë të jeni aktivë edhe në mediat sociale (Facebook). Si e shikoni rolin e këtij mediumi në profesionin tuaj?
– Është mjet i dobishëm nëse e përdor ti FB-në e jo ai ty… e kam fjalën për varësitë e sëmura. Unë hedh ndonjë përkthim, a krijim, ndonjë lajm, komunikim të shpejtë pune dhe aq. Përpiqem të rri sa më pak. Në fakt, për profesionin tim, dihet më e mira: të kesh kohë, dhe t’i fikësh të gjitha pajisjet me ekrane, me përjashtim të laptopit të punës…
– Mendoni se gegnishtja po venitet nga mospërdorimi letrar, apo përkundrazi, ka filluar të rigjallërohet?
– Qëkurse studentët e Letërsisë ankohen se “nuk kuptojnë Fishtën, Mjedën apo Camajn”, kjo do të thotë se katastrofa ka ndodhur: vendimi politik i Kongresit të Drejtshkrimit për ta bazuar Standardin Kombëtar Letrar mbi dialektin toskë, shënoi përjashtimin e mbi 3/4 të folësve që gjuhë të tamblit kanë variantet gegnishte. Tani kemi prekur alienimin e plotë nga ky repertor tekstesh me generation Pepsi-Cola (të lindurit pas vitit 1990) të cilët, repertorin 400 vjeçar të shqipes, nga gjeneza deri sot nuk e kuptojnë më. Nga ana tjetër komunikimi i hapur i metropoleve të botës shqiptare sot, po sjell një situatë të re komunikimi midis bartësve të gjuhës, krejt ndryshe nga sa ka qenë në izolimin komunist. Kush shkruan në gegnisht (e cila sot është më ndryshe, jo si në kohën e Fishtës), përbën një akt rezistence kulturore. Me kohë e me dekada (një a dy) dhe folësi do ta vendosë vetë tendencën e re. Por me kohë, jo sërish me vendime politike…!
– Në jetën e përditshme flisni dibrançe?
– Po. Madje edhe ime shoqe, që është nga Skrapari! Unë i adhuroj dialektet. Flas shpesh dialektin tonë dhe vë shpesh në siklet, ndonjërin që mundohet të “fshehë gjurmët” e gjuhës, çka don me thanë, të prejardhjes.
“Rruga e Arbërit”, nr. 5 (97), Maj 2014